OKULLARDA ZORBALIK ve TÜRLERİ

Okul yıllarımıza dönüp baktığımızda, büyük bir çoğunluğumuzun sınıf arkadaşları, öğretmenler ya da çevremizdeki yetişkinler (anne, baba, kardeşler, komşular vb.) tarafından kaba güce/zorbalığa uğradığını söylemek mümkündür

. Okullarda zorbalık fiziksel, sözel, duygusal ve cinsel olmak üzere değişik şekillerde görülebilir. Şiddet ve zorbalık çoğunlukla birlikte ve birbirinin yerine kullanılmaktadır. Akademisyenler zorbalık/kaba gücü şiddetin bir alt boyutu olarak ele almakta; buda okullarda meydana gelen olayların şiddet olarak algılanması gibi yanlış bir izlenim oluşturmaktadır. Bu nedenle bu iki kavramın çok iyi tanımlanması, aralarındaki benzerlik ve farklılığın açıklanması gerekmektedir. En basit anlamıyla zorbalık/kaba güç, bir kişinin başka bir kişiyi kasıtlı olarak üzmesi veya tehdit etmesidir. Zorbalığa uğrayan kişi kendisini mutsuz ve korkmuş hisseder.

Şiddet farklı yazarlar tarafından; örneğin Yıldırım (1998) kişilere ya da nesnelere değişik boyutlarda zararvermeyi içeren güçlü, kontrolsüz, aşırı, aniden, amansız bilinçli, toplu ya da bireysel görülebilen bir olgu olarak tanımlamaktadır. Şiddet, hangi yolla olursa olsun, bilerek isteyerek diğerinin canını yakma ve eşyalarına zarar verme eylemi; benzer biçimde şiddet çoğunlukla; kızgınlık, öfke, kin, nefret, düşmanlık gibi duyguların davranışa döküldüğü saldırganlık biçimi olarak tanımlanabilir. Bu iki kavramada ortak olan nokta, herhangi bir insana ve onun eşyalarına yönelik yapılan istenmeyen davranışların o kişi üzerinde, fiziksel, duygusal ya da ruhsal açıdan yarattığı “acı” dır.

Şiddet ve zorbalığın yukarıda verilen tanımlarından ve bu alanda yapılmış ilgili araştırma bulgularından yola çıkarak şu söylenebilir. Her tür şiddet olayı zorbalık olarak algılanabilirken, zorbalığın her türü şiddet olarak algılanmamalıdır. Bu ayrım, okullarda görülen şiddet ve zorbalık olaylarını ve nedenlerini daha iyi anlamamıza; aynı zamanda şiddet ve zorbalık olayları için geliştirilecek stratejilerin belirlenmesine katkı sağlayacaktır. Bu nedenle şiddet ve zorbalık olaylarının ayrı konular olarak ele alınıp araştırılması gerekmektedir.

ZORBALIK TANIMI VE TÜRLERİ

Zorbalığın tanımı

Zorbalık farklı şekillerde tanımlanabilmektedir. Bu tanımlardan ilki okullarda öğrenciler arasında zorbalık (bullying) konusunda ilk çalışmayı yapan kişi olarak bilinen Olweus (1989) tarafından yapılmıştır. Olweus’a göre okul zorbalığı ” …bir çocuğa birveya daha fazla öğrenci tarafından kasıtlı olarak sürekli saldırgan davranışların uygulanması ve çocuğun bu durum karşısında korumasız kalması.” şeklindetanımlamaktadır. Johnson, Munn, and Edwards (1991; in Elliot, 1997, akt. Çınkır ve Kepenekçi (2003), ise okul zorbalığını, bir öğrenciye bilerek acı vermek, onu korkutmak veya başka bir öğrenciye acı vermek amacıyla saldırgan davranışlarda bulunmaktır. Smith ve Sharp (1994) ise zorbalığı, “.bir öğrencinin başka bir öğrenci tarafından kurban olarak seçilip ona
kötü, hoş olmayan şeyler söylemesi; itmesi, tekme atması, tehdit etmesi, bir yere kapatması, kötü yazılargöndermesi, onunla asla konuşmaması…” olarak tanımlamaktadır. Bu tanımlarda da görüldüğü gibi zorbalığın değişik boyutlarına vurgu yapılmaktadır. Bunlar arasında, “saldırgan davranış biçimi” , “kasıtlı olarak zarar verme” ve zorbalığın sürekli olarak tekrar eden bir eylem içermesidir.

Zorbalık ve türleri

Yukarıda da belirtildiği gibi şiddet, zorbalık/kabagüç bazen birlikte bazen de birbirinin yerine kullanılabilmektedir. Şiddeti zorbalıktan ayıran özelliklerden birisi, şiddetin sürekli olarak saldırgan davranışa sahip kişilik özelliği göstermesidir. Diğer ayırt edici bir özellik ise şiddetin her türü zorbalık olarak algılanabilirken, her zorbalık şiddet olarak algılanmayabilir (örneğin ad takma, laf atma vb.) Okullarda öğrenciler arası zorbalık değişik şekillerde görülebilir. Eliot (1997) zorbalık türlerini “fiziksel”, “sözel”, “duygusal” ve “cinsel” olmak üzere dört gruba ayırmaktadır. Elliot’ın sınıflandırmasına benzer şekilde Yoon ve Kerber (2003) kabagücün türleri arasında sözel, fiziksel ve sosyal dışlamayı saymaktadır. Zorbalık değişik şekillerde görülebilir.

Fiziksel

Zorbalık bir başkasına zarar vermek amacıyla itmek, tekme atmak, yumruk atmak vb. doğrudan fiziksel saldırı şeklinde olabilir. Örnek;

Öğrencilerden biri sınıfa dinozor şekilli büyük silgi getirir. Arkadaşlarına göstererek araba yarışından kazandığını söyler. Bir başka çocuk onun üzerine yürür; yüzüne bir tokat atarak silgiyi ister. ilk başta silgiyi vermek istemez, ama çaresizdir ve silgiyi vermek zorunda kalır.

Beni okuldan eve dönerken izleyen bir çocuk vardı. Beni takip ederdi ve arkadan iterek yere düşürüp üzerimden geçerdi. Bir seferinde, beni çalılığa götürüp yüzümün tama ortasında yumruk attı. Bu çocuğu neredeyse hiç tanımıyordum, yalnızca onun yolundan uzak durmaya çalışıyordum. Bu beni çok üzdü. Bazen hasta rolü yapıp okula gitmekistemezdim. Brian (12)

Sözel

Bazı zorbalar diğerlerine hoş olmayan “aptal”, şişko”, “dört göz” gibi üzücü kelimelerle hitap edebilirler. Kabagücün bu türüne “sözel zorbalık” denilmektedir. ,Örnek:

” Bana, [Kız zorba] domuza benzediğimi ve çirkin olduğumu söyledi. Ne zaman yakınından geçsem, domuz gibi sesler (Oink! Oink!) çıkarıyor. Diğer çocuklar da gülüyor. Yere kapanıp ağlayasım geliyor. Vici (10)

Sınıfınızı yemeğe götürmek üzere kapıda sıra yapıyorsunuz. Çocuklardan birinin, bir başka çocuğa, ¹ Bana bak! Ya öğle yemeğini ya da paranı bana vereceksin, bende sana kocaman bir öpücük vereceğim’. Çocuk bunu bir kez kabul eder. Aslında bu ilk defa olmuyordur.

Sosyal Dışlama

Bazı durumlarda zorbalık bir başkasını görmezlikte gelme, umursamama ya da hiçbir şeye dahil etmeme şeklinde görülebilir. Örnek;

Proje dersinde, bir çocuğun diğerine, ¹ bana pembe kalemini vermezsen seni doğum günü partime davet etmem’ dediğini duyarsınız. Çocukların bu tür söylemlerini çok defa duymuşsunuzdur.

Bazen sınıfınızdaki çocuklara çok iyi çalıştıklarından dolayı serbest çalışmalarını ya da istediklerini yapmaları için kısa bir zaman tanırsınız. Bir çocuğun diğerine şöyle dediğine tanık olmuşsunuzdur. ‘ Kesinlikle hayır! Bizimle oynayamayacağını sana daha önce söyledim’. Çocuk gruptan izole edilmiştir ve geri kalan zamanını göz yaşı içerinde tak başına oynayacaktır.

Diğer çocuklar benimle konuşmamaya başladılar. Ne zaman odaya girsem, hepsi birden odayı terk ettiler. Bu sesiz bir davranıştı. Onlar buna ” Coventr’ya gönderildi’ diyorlardı. Hiç kimse benimle konuşmadığı için nedenini ve onların nasıl bu kadar korkunç olabildiklerini öğrenemedim. Onlara hiçbir şey yapmamıştım. Bunu hak etmedim’. Katherine( 13)

Duygusal

Bazı çocuklar, başka bir ırktan ya da kültürden geldikleri için kabagüce maruz kalmaktadırlar. Bazıları ise, diğerlerine farklı göründükleri ya da değişik davranışlar sergiledikleri veya bedensel engelleri bulundukları için kabagüce uğramaktadırlar. Belki göremedikleri için gözlüktakması, doğum lekesinin olması, işitme cihazı taşıması gibi nedenlerden dolayı da zorbalıkla yüz yüze gelmektedirler. Örnek;

Bir grup öğrenci etrafımı sardı ve bana çok çirkin- tekrar edemeyeceğim kadar iğrenç, ırkçı adlarla hitap ettiler. Bana neden ormana gidip maymun taklitleri yapmadığımı ve maymun gibi sesler çıkarmadığımı sordular. Gülerek ayrıldılar. Bu grubu daha önce hiç görmemiştim.

Cinsel

Hem erkek hem de kız çocuklar karşı cinsten olanlara sözlü ve elle taciz ve sarkıntılık yapabilmekte cinsel yönden istismar edebilmektedirler. Örnek;

iğrenç sözleri işitmektense sınıfta kalmayı tercih ediyorum. Artık okul bahçesinde ya da koridorda rahatça gezemiyorum.

(Neşe)

Elle tacize uğradım. Karşımdaki insana hiçbir şey yapamadım. Çünkü ortam çok kalabalıktı ve o anda korkudan ve şaşkınlıktan bulunduğum yerde kaldım. Çok utandım (Ayşe).

 

Dr.Şakir ÇINKIR

Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi